راهنمای جامع کلیه A از باباحیدر

خلج‌ها

خَلَج‌ها گروهی قومی با تبار نامعلوم ساکن در برخی مناطق ایران و افغانستان هستند. خلج‌ها در ناحیهٔ خلجستان استان قم، کلات غلجی استان غزنی، روستای ویدر و تفرش در استان مرکزی، منطقه فریدن استان اصفهان، شهرستان‌های بوانات، صفاشهر و سرچهان در شمال فارس و نیز روستاهای پیربلوط، فیل آباد، فتح آباد، خوی و شهر باباحیدر در استان چهارمحال سکونت دارند.

دربارهٔ ریشه خلج‌ها اختلافات زیادی وجود دارد، اکثر دانشمندان قدیم خلج ها را از اخلاف ترکان باستان میدانند.بعضی از منابع قدیم همچون دیوان اشعار خوشحال خان ختک، جلال الدین خلجی مؤسس سلسله خلجی را غلجی و سلطنت خلجیان را غلجیو سلطنت نامیده همچنین بابر در بابرنامه از طایفه خرلجی (خلجی) افغان‌ها یاد می‌کند که در راه‌های بین کابل و ننگرهار زندگی می‌کردند. بعضی از دانشمندان براین باورند خلج‌ها در اصل از سکاها ایرانی‌تبار آسیای میانه ساکن قرقیزستان که منشأ آنها از استپ‌های روسیه است که زبانشان در اثر سلطه ترکان تغییر یافته باشد.مارکووات معتقد است خلج‌ها بازمانگان اقوام هندواروپایی آسیای میانه هستند که به دلیل چیرگی ترکان بر آنان زبانشان تغییر یافته‌است، همچنین خوارزمی خلج‌ها را از هپتالیان می‌داند. در تفسیر سخن خوارزمی برخی در ترک بودن خلج‌ها تردید کرده‌اند. تاریخ سیستان هم وقتی حرف از تصرفات یعقوب لیث صفاری می‌زند، مردمان خلج و ترک را جدا یاد می‌کند.
شاهنامه فردوسی به صراحت خلج‌ها را از ترک‌ها جدا یاد می‌کند و می‌گوید:
(برآورد میلی ز سنگ و ز گج) (که کسی را به ایران ز ترک و خلج)
و همچنین در کتاب تاریخ فیروز شاهی اثر ضیا بارانی، گفته شده: وقتی سلطان جلال الدین خلجی بر تخت پادشاهی نشست، مردم شهر بخاطر اینکه در مدت هشتاد سال پرورده ملک ترکان بودند، پادشاهی خلجی ایشان را دشوار می‌نمود. از مطلب ذیل میشه فهمید که مردمان شهر از به سلطنت رسیدن خلجی‌های غیر ترک ناراض بودند و همچنین باز هم آمده هست که در زمان بر تخت نشستن جلال الدین خلجی، مردمان را عجب می‌نمود که خلجیان چگونه بجای ترکان بر تخت نشینند و پادشاهی از اصل ترکان در اصل دیگری رود. باز هم متوجه می‌شویم که مردمان دهلی و خود شاهان و نویسندگان دهلی هیچوقت خلجیان را جزو ترکان حساب نمی‌کردند و حتی آنها را مردمانی متفاوت از ترکان بیان کرده‌اند.
خلج‌ها در سال‌های ۵۵۵ میلادی تحت عنوان خولِس نامیده می‌شدند. این زمان قبل از ظهور ترکان و اضمحلال حکومت هپتالیان در غرب آلتایی بود. خلج‌ها به عنوان طرفداران وفادار حکمران ترکان غربی به نزد فرستادهٔ روم آمدند.
بنابر گفته بیهقی در سپتامبر ۱۰۴۰ مردمانی تحت اسم خلج در کوه‌های غزنه و پکتیا شورش می‌کنند، در عین حال همان شورش کنندگان توسط گردیزی افغان یاد می‌شوند که رهبر شان شخصی به اسم ابو علی بود.
زبان خلجی یکی از زبان‌های ترکی است که توسط خلج‌ها و تنها عضو خانواده آرغو از خانواده زبان‌های ترکی است ولی به شدت فارسیزه شده‌است.فرهنگ و زبان خلجی به سرعت رو به انقراض است. تعداد گویش‌وران این زبان هر سال کمتر می‌شود. در سال ۱۳۴۸ حدود ۴۲ هزار نفر با زبان خلجی صحبت می‌کردند، اما در سال ۱۳۹۸ تعداد گویش‌وران این زبان به ۱۹ هزار نفر کاهش یافته‌است. وقتی زبان منقرض شود فرهنگ و آداب و رسوم هم از بین می‌رود. زوج‌های جوان به دلیل علاقه‌مند نبودن به زبان مادری خود، زبان خلجی را به فرزندان خود منتقل نمی‌کنند؛ یعنی بیشتر خلج‌زبانان زیر ۳۰ سال تمایلی ندارند که به فرزندان خود زبان خلجی بیاموزند. بر اساس تحقیقات انجام شده، از هر ۱۰۰ خانواده فقط ۵ خانواده به کودکان خود زبان خلجی می‌آموزند و کودکان آنها موفق به گویش زبان خلجی می‌شوند. اکنون نیز در هیچ جای دنیا جز خلجستان قم و روستاهای دنیچه خیر و قشلاق و... خرم‌بید و روستای بنچنار در استان مرکزی دیگر خلج نیست. ریشه خلج‌ها و وطن اصلی خلج‌ها در قرن ۵ میلادی در دره «چو» در منطقه‌ای با عنوان بالاساقون قرقیزستان بود. آن طور که دورفر گفته، خلج‌ها آخرین بازماندگان آرقوها هستند.

در صفحه1424 فارسنامه ناصری عنوان شده که تمام ساکنان منطقه قون قری (قنقری)در شهرستان خرمبید فعلی (به مرکزیت صفاشهر) در شمال فارس ترکهای خلج بودند که قصبه آن روستای قاضیان بوده است.
ترکهای خلج ساکن قاضیان بعدا در یک تهاتر ارزی به روستای دنیچه خیر نقل مکان کرده و هنوز فرزندانشان در آنجا سکنا داشته و به زبان ترکی خلجی صحبت میکنند.
برهان قاطع می‌گوید خلج‌ها طایفه‌ای از صحرانشینان و ترکان هستند. خلج‌ها در هنگام حملهٔ مغولان ۱۵ روز در یک قلعه مقاومت کردند و سپس قهرمانانه کشته شدند
محمود کاشغری در دیوان لغات‌الترک (که در اواسط قرن پنجم هجری تألیف شده) در شرح لغت ترکمان، خلج‌ها را از اقوام اوغوز ساکن اویغورستان(سین‌کیانگ فعلی) می‌داند و با اشاره به جدایی خلج‌ها از سایر ترکمانان آنان را دو قبیله از بیست و چهار طایفه ترکمن دانسته‌است؛ جز آنکه دو قبیله از خلج از ایشان ممتاز شدند به برخی چیزها؛ لذا آن دو قبیله در عداد ایشان شمرده نمی‌شوند.
بسیاری از خلج‌ها در حمله یعقوب صفاری به افغانستان قتل‌عام شدند؛ ولی در دولت سامانیان و غزنویان این تیره از ترکان وارد اردو شدند.
غوریان در لشکرکشی‌های خود از افراد قبیله خلج بهره می‌گرفتند و سلطان غیاث الدین محمود موفق شد در سال ۶۰۲ه/۱۲۰۶م با مساعدت خلج‌ها در فیروزکوه قدرت را به دست آورد.